კიტა ჩხენკელი (1895-1963) - ენათმეცნიერი, ლექსიკოგრაფი. 1918-21 წლებში დამოუკიდებელი საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრის, მენშევიკთა პარტიის ერთ–ერთი ლიდერის აკაკი (კაკი) ჩხენკელის უმცროსმა ძმამ, კიტამ, პოლიტიკოსი ძმისგან განსხვავებით ცხოვრების გზად მეცნიერება აირჩია და თავისი მოღვაწეობით შეძლო ევროპელები დაეინტერესებინა ქართველებითა და ქართული ენით. კიტა ჩხენკელი სასულიერო პირის ოჯახში დაიბადა. მის მშობლებს, რომლებიც თავდაპირველად ხონში ცხოვრობდნენ, ცხრა შვილი ჰყავდათ. კიტამ 1912 წელს წარჩინებით დაამთავრა ქუთაისის გიმნაზია. 1913-1917 წლებში მოსკოვის უნივერსიტეტში ეუფელბოდა სამართალსა და მსოფლიო ლიტერატურას. 1918 წელს დამოუკიდებელ საქართველოში დაბრუნებული აქტიურად ჩაერთო ქვეყნის–საზოგადოებრივ–პოლიტიკურ ცხოვრებაში. 1920 წელს უმაღლესი განათლების დასასრულებლად სახელმწიფოს ხარჯზე გერმანიაში გააგზავნეს. ჰალესა და ჰამბურგის უნივერსიტეტებში სწავლობდა ფილოსოფიას, პოლიტიკურ ეკონომიას, სოფლის მეურნეობას. მალე იგი, როგორც ემიგრანტი, საცხოვრებლად გერმანიაში დამკვიდრდა. 1936 წელს კიტა ჩხენკელმა მოიპოვა დოქტორის ხარისხი პოლიტიკურ ეკონომიკაში (სადისერტაციო თემა: "მიწათმოქმედების მთავარი თავისებურებანი საქართველოში") და ამავე წლიდან შეუდგა მოღვაწეობას ჰამბურგის უნივერსიტეტში. აქ მას დაავალეს რუსული ენის სწავლება, ერთი წლის შემდეგ კი ქართული ენის კურსის წაკითხვაც. მართალია, კიტა ჩხენკელს უმაღლესი ფილოლოგიური განათლება არ მიუღია, მაგრამ იგი დიდი ინტერესით შეუდგა ენათმეცნიერულ საქმიანობას და, რაც მთავარია, მას აქ მიეცა საშუალება სინამდვილედ ექცია სანუკვარი ოცნება – მისაწვდომი გაეხადა დასავლეთ ევროპელთათვის ქართული ენა, რომლის ორიგინალური აღნაგობა უკვე დიდი ხანია იწვევდა უცხოელი ლინგვისტების ინტერესს. კიტა ჩხენკელის ლექციების წყალობით ქართული ენით დაინტერესებულთა წრე ყოველწლიურად იზრდებოდა. მან მალე მოიპოვა საუკეთესო სპეციალისტის სახელი და ქართული ენის ლექტორად სხვა უნივერსიტეტებმაც მიიწვიეს. საჭირო გახდა ქართული ენის სახელმძღვანელოსა და ქართულ–გერმანული ლექსიკონის შედგენა უცხოელი სტუდენტებისათვის. 1938 წლიდან კიტა ჩხენკელმა დიდი ენთუზიაზმით დაიწყო ქართულ–გერმანული ლექსიკონისა და ქართული ენის სახელმძღვანელოსათვის მასალების შეგროვება და მოკლე ხანში საკამოდ ბევრს მოუყარა თავი, მაგრამ სამწუხაროდ 1943 წელს ჰამბურგის დაბომბვის დროს მთელი ეს მასალა, მდიდარ ბიბლიოთეკასთან ერთად, განადგურდა. კიტა ჩხენკელი, თურმე რაც ზედ ეცვა, მხოლოდ იმის ამარა ჩავიდა ბერლინში. მალე შვეიცარიაში გადავიდა, ციურიხში დასახლდა და 50 წლის ასაკში განაახლა ქართული ენის სახელმძღვანელოსა და ქართულ–გერმანული ლექსიკონის ომის დროს განადგურებული მასალების აღდგენა და ხელახლა შეგროვება–დამუშავება. ციურიხის უნივერსიტეტსა და კონფედერაციულ უმაღლეს სასწავლებელში კიტა ჩხენკელი რუსულ და ქართულ ენებს ასწავლიდა. ამაგდარმა მეცნიერმა თავის ირგვლივ შემოიკრიბა თანამოაზრენი. ციურიხის უნივერსიტეტში ჩამოაყალიბა ქართული ენის კათედრა, რომელიც მალე იქცა მძლავრ ქართველოლოგიურ ცენტრად. აქ აღიზარდნენ შევეიცარიელ ქართველოლოგთა შესანიშნავი კადრები: ქალბატონები – იოლანდა მარშევი, ლეა ფლური, რუთ ნოიკომი. ამ უკანასკნელთან ერთად კიტა ჩხენკელმა გერმანულ ენაზე თარგმნა და 1957 წელს ციურიხში გამოსცა "ვისრამიანი", XII საუკუნის ერთ–ერთი შემოკლებული ვარიანტიდან. მთარგმნელებმა წიგნს დაურთეს ბოლოსიტყვაობა, სადაც მოცემულია ქართული ლიტერატურის განვითარების გზები, ქართველი ხალხის ისტორია, ქართველ სწავლულთა მოღვაწეობა სინასა და ათონის მონსტრებში. აღსანიშნავია, რომ იმ დროს შვეიცარიაში ქართული სტამბა არ არსებობდა, ამიტომ კიტა ჩხენკელმა შვეიცარიის ხელისუფლათა ნებართვითა და ნივთიერი ხელშეწყობით ციურიხში დაარსა ქართული გამომცემლობა "ამირანი". საკუთარი ხელით ჩამოასხა ქართული სასტამბო შრიფტის მშვენიერი გარნიტური და დაიწყო თავისი ნაშრომების ბეჭდვა. 1958 წელს გამოვიდა 1500 გვერდიანი მონუმენტური ორტომიანი ნაშრომი "ქართული ენის შესავალი" გერმანულ ენაზე, სავარჯიშოებითა და ქართული ტექსტებით. მონოგრაფიის პირველი ნაწილი თეორიულია, მეორე კი – პრაქტიკული (სავარჯიშოები და ქრესტომათია). საილუსტრაციო მაგალითები ამოკრებილია ქართველი კლასიკოსი მწერლების ნაწერებიდან. "ქართული ენის შესავალმა" მაღალი შეფასება დაიმსახურა მსოფლიოს სამეცნიერო ცენტრებში. სხვადასხვა ქვეყანაში დაიბეჭდა 50-ზე მეტი რეცენზია, რომლებშიც ერთხმად აღიარებდნენ სახელმძღვანელოს მაღალ თეორიულ დონეს და პრაქტიკულ ღირებულებას ქართულის შესწავლით დაინტერესებულ უცხოელთათვის. წიგნი მალე ითარგმნა ინგლისურადაც, "ქართული ენის შესავალმა" ავტორს დიდი აღიარება მოუტანა და საქვეყნოდ გაუთქვა სახელი. ამ შრომისათვის ციურიხის უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ფაკულტეტმა, 1961 წელს კიტა ჩხენკელს მიანიჭა ფილოსოფიის საპატიო დოქტორის – ჰონორის კაუზას ("Honoris Cauza") ღირსება. 1960 წლიდან დაიწყო კიტა ჩხენკელის მეორე დიდი ნაშრომის "ქართულ–გერმანული ლექსიკონის" (deutsch-georgische Wörterbücher) ნაკვეთებად ბეჭდვა, რომლის პირველი ექვსი წიგნი ავტორის სიცოცხლეში გამოქვეყნდა, ხოლო მეშვიდეზე მუშაობის დროს კიტა ჩხენკელი გარდაიცვალა. მისი მამულიშვილური საქმე განაგრძეს მისმა მოწაფეებმა პროფესორ იოლანდა მარშევის ხელმძღვანელობით, რომელიც კიტას გარდაცვალების შემდეგ სათავეში ჩაუდგა ციურიხის უნივერსიტეტის ქართული ენის კათედრას. წიგნის გამოცემაში მათ დიდ დახმარებას უწევდა ვიქტორ ნოზაძე, რომლიც ხშირად ჩადიოდა პარიზიდან ციურიხში, რათა მომზადებული მასალა გადაეკითხა და დასაბეჭდად გადაეცა. ლექსიკონს ხელნაწერში კითხულობდა და მასში საჭირო შესწორებები შეჰქონდა ფრანგ ქართველოლოგს რენე ლაფონსაც. ამ ერთ–ერთი საუკეთესო ლექსიკონის გამოცემა 26 ნაკვეთად საბოლოოდ 1974 წელს დასრულდა და იგი მნიშვნელოვან მოვლენად არის შეფასებული ქართველოლოგიის ისტორიაში. ამავე წელს გამოიცა გერმანულად ნათარგმნი "ვეფხისტყაოსანი", რომელიც რუთ ნოიკომმა კიტა ჩხენკელთან ერთად დაიწყო და დამოუკიდებლად დაასრულა. პროზად შესრულებულ თარგმანს დართული აქვს ისტორიულ–ლიტერატურული ნარკვევი შოთა რუსთაველისა და მისი ეპოქის შესახებ. კიტა ჩხენკელი 68 წლის ასაკში ციურიხში გარდაიცვალა ბრონქოპნევმონიით. დაკრძალეს იქვე. დღეისათვის საფლავი დაკარგულია.

ვიქტორ ნოზაძე (1893-1975) - მეცნიერი და რუსთველოლოგი ვიქტორ ნოზაძე დაიბადა საჩხერის მახლობლად სოფ. წირქვალში 1893 წ. 17 სექტემბერს ივანე ნოზაძისა და აღათი გაფრინდაშვილის ოჯახში. სწავლობდა საჩხერის ორკლასიან და ჭიათურის სასწავლებლებში, 1913 წ. ოქროს მედლით დაამთავრა ქუთაისის ქართული გიმნაზია და სწავლა მოსკოვის უნივერსიტეტის ფილოლოგიურ ფაკულტეტზე განაგრძო. სტუდენტობისას აქტიურად ჩაერთო რევოლუციურ მოძრაობაში, იყო სოციალ–დემოკრატიული (მენშევიკი) პარტიის წევრი, მოგვიანებით ემიგრაციაში ყოფნისას თავისი შეხედულებები გადააფასა და წმინდა ეროვნულ მოღვაწედ ჩამოყალიბდა. რუსეთის 1917 წ. თებერვლის რევოლუციის შემდეგ ვ. ნოზაძე სამშობლოში დაბრუნდა და თავისი შთაბეჭდილებები თებერვლის რევოლუციაზე სოციალ–დემოკრატების გაზეთში "ერთობა" გამოაქვეყნა. ნოე ჟორდანიას დავალებით ქუთაისში ხელმძღვანელობდა პარტიულ პრესას გაზ. "სოციალ–დემოკრატი", შემდეგ კი გაზ. "საქართველოს რესპუბლიკის" რედაქტორი გახლდათ. ვიქტორ ნოზაძე 1920 წ. საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილებით 70 ახალგაზრდასთან ერთად მიემგზავრება ევროპაში ცოდნის გასაღრმავებლად. ლონდონსა და ბერლინში ცხოვრებისა და უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, 1928 წლიდან პარიზში დასახლდა. ამავე პერიოდიდან იწყებს ჟურნალისტურ და რედაქტორულ საქმიანობას, გამოსცა ჟ. "ორნატი", შემდეგ დიდფორმატიანი ლიტერატურულ–მეცნიერული და პოლიტიკური ჟ. "კავკასიონი". უშვებდა სხვა ჟურნალებსაც–"თეთრი გიორგი", "ქართლოსი", "მამული". რუსთველოლოგიური ნაშრომების წერა, რომელსაც თავად "ვეფხისტყაოსნის" "ჩხრეკანს" უწოდებდა, ვიქტორ ნოზაძემ II მსოფლიო ომის დროს დაიწყო ბერლინში. ომის შემდეგ მეცნიერი ხანგამოშვებით ცხოვრობს გერმანიაში, ავსტრიაში, არგენტინაში, ჩილეში, ბრაზილიაში, 1960 წ. ჯერ ესპანეთში დასახლდა, ხოლო 1963 წლიდან თავის ძმასთან გიორგისთან დაფუძნდა ლევილის ქართულ მამულში, აქვე იყო ქართული სტამბაც და მეცნიერის სამუშაო ოთახიც. მთელი 30 წლის მანძილზე ვიქტორ ნოზაძე მარტოდმარტო, ყოველგვარი ხელშეწყობის გარეშე, მეტად მძიმე პირობებში მუშაობდა და ქართველ ერს დაუტოვა თავისივე ხელით აწყობილი და დაბეჭდილი ექვსი შესანიშნავი წიგნი: 1. "ვეფხისტყაოსანის" ფერთამეტყველება, ბუენოს–აირესი, 1953; 2. "ვეფხისტყაოსანის" ვარსკვლავთმეტყველება, სანტიაგო დე ჩილე, 1957; 3. "ვეფხისტყაოსანის" მზისმეტყველება, სანტიაგო დე ჩილე, 1959; 4."ვეფხისტყაოსანის" საზოგადოებათმეტყველება, სანტიაგო დე ჩილე, 1959; 5."ვეფხისტყაოსანის" ღმრთისმეტყველება, პარიზი, 1963; 6."ვეფხისტყაოსანის" მიჯნურთმეტყველება, პარიზი, 1975. ცალკე აღნიშვნის ღირსია ვიქტორ ნოზაძის რედაქტორობით პარიზში 1966 წ. რუსთაველის დაბადების 800 წლისთავისადმი მიძღვნილი ჟ. "კავკასიონის" საგანგებო ტომის გამოცემა. 1963 წ. ციურიხში გარდაიცვალა მეცნიერი და ლექსიკოგრაფი კიტა ჩხენკელი. რომელსაც დაუმთავრებელი დარჩა ქართულ–გერმანული ლექსიკონის გამოცემა. ეს საქმე ქართველოლოგ ქალებთან-იოლანდა მარშევთან, ლეა ფლურთან და რუთ ნოიკომთან ერთად 1974 წ. დაასრულა ვიქტორ ნოზაძემ. ხანგრძლივი სამეცნიერო მუშაობის დროს ვიქტორ ნოზაძე იყენებდა სხვადასხვა ფსევდონიმს–ბ. ვარდანი, ბ. ბებურიშვილი, ვ. სოსანი, მოძველი, ნიკრისელი, თამაზ ჩილაია, ლიკსუსი, დონაური, თამარ ვარდანიძე, მკითხველი. 1975 წ. 24 აპრილს ხანმოკლე ავადმყოფობის შემდეგ საფრანგეთში ქ. არპაჟონის საავადმყოფოში ვიქტორ ნოზაძე გარდაიცვალა. ანდერძის თანახმად, ლევილის ქართველთა სასაფლაოზე დაკრძალეს.

ლეა ფლური — შვეიცარიელი ქართველოლოგი. სწავლობდა ფრანგულ, იტალიურ და ინგლისურ ენებს. მუშაობდა უცხო ენების მასწავლებლად და მთარგმნელად. 1947 წელს ციურიხის უნივერსიტეტში დაიწყო ქართული ენის შესწავლა პროფესორ კიტა ჩხენკელის ხელმძღვანელობით. ფლურიმ საგანგებოდ შეისწავლა პოლიგრაფიული საქმე და ააწყო რამდენიმე ქართველოლოგიური ნაშრომი. განსაკუთრებით უნდა გამოიყოს „ქართული ენის შესავალი“ ორ ტომად (1955) და „ქართულ-გერმანული ლექსიკონი“ სამ ტომად (26 ნაკვეთი, 1960) და სხვა. 1974 წელს ციურიხის კანტონის ხელმძღვანელობამ „ქართულ-გერმანულ ლექსიკონზე“ მომუშავე კოლექტივის ღვაწლისა და ლექსიკონის გამოსაცემად გაწეული მრავალწლიანი მუშაობისათვის ლ. ფლური, იოლანდა მარშევი და რუთ ნოიკომი დააჯილდოვა.

იოლანდა მარშევი (1920—2015) — შვეიცარიელი ქართველოლოგი. 1939 წელს დაამთავრა გიმნაზია. სწავლობდა რომანულ და კლასიკურ ენებს. ციურიხის უნივერსიტეტში პროფ. კიტა ჩხენკელის ხელმძღვანელობით შეისწავლა ქართული ენა და ლიტერატურა. თანამშრომლობდა კ. ჩხენკელის მიერ გერმანულ ენაზე გამოცემული „ქართული ენის შესავლის“ და „ქართულ-გერმანული ლექსიკონის“ შედგენაში. კ. ჩხენკელის გარდაცვალების შემდეგ მარშევს მიენდო ამ ლექსიკონის დამთავრება. ლეა ფლურისთან და რუთ ნოიკომთან ერთად მან ლექსიკონის გამოცემა დაამთავრა 1974 წელს (გამოიცა 3 ტომად). 1964 წლიდან განაგებდა ქართული ენის კათედრას ციურიხის უნივერსიტეტში. ასწავლიდა ქართულ ენას, კითხულობდა ლექციებს ქართული ენის სტრუქტურისა და ქართული ლიტერატურის ისტორიის საკითხებზე.